धनत्रयोदशी सणाची संपूर्ण माहिती आणि महत्त्व (Dhanatrayodashi In Marathi)
आयुर्वेदाचे जनक भगवान धन्वंतरी यांची जयंती धनत्रयोदशी म्हणून साजरी केली जाते. दरवर्षी कार्तिक कृष्ण पक्षातील त्रयोदशी हा धन्वंतरी दिन म्हणून साजरा केला जातो.
आयुर्वेदाचे संस्थापक आणि वैद्यकीय शास्त्राचे देवता भगवान धन्वंतरी हे आरोग्य, वय आणि तेज यांची देवता आहेत. आरोग्यदेव धन्वंतरी हे प्राचीन भारतातील एक महान चिकित्सक होते. पौराणिक आणि धार्मिक मान्यतेनुसार भगवान विष्णूचा अवतार मानल्या जाणाऱ्या धन्वंतरीचा समुद्रमंथनाच्या वेळी पृथ्वीवर अवतार झाला होता. शरद पौर्णिमेला चंद्र, कार्तिक द्वादशीला कामधेनू गाय, त्रयोदशीला धन्वंतरी, चतुर्दशीला काली माता आणि अमावस्येला भगवती लक्ष्मी समुद्रातून अवतरली. दीपावलीच्या दोन दिवस अगोदर कार्तिक त्रयोदशी दिवशी धनत्रयोदशी हा सण साजरा केला जातो. या दिवशी मानवी समाजाला दीर्घायुष्य प्रदान करण्यासाठी प्रार्थना केली जाते.
प्राचीन शास्त्रानुसार देवांचे वैद्य धन्वंतरी यांना चार हात आहेत. शंख आणि चक्र दोन्ही हातांच्या वरच्या भागात धरलेले असतात. इतर दोन भुजांपैकी एका हातात औषधी आणि दुसर्‍या हातात अमृत कलश आहेत. त्यांचा आवडता धातू पितळ मानला जातो. त्यामुळे धनत्रयोदशीला पितळेसह अष्टधातूची भांडी खरेदी करण्याची परंपरा प्राचीन काळापासून चालत आलेली आहे. असे म्हटले जाते की धन्वंतरी हे आरोग्याची देवता, आयुर्वेदावर उपचार करणारे वैद्य होते. त्यांनी औषधांचा शोध लावला. त्यांचे वंशज दिवोदास होते, ज्यांनी काशीमध्ये जगातील पहिली शस्त्रक्रिया शाळा स्थापन केली. असे म्हणतात की, शंकराने विष प्याले, धन्वंतरीने अमृत प्रदान केले आणि त्यामुळे काशी हे युगांचे शहर झाले.
रामायण, महाभारत, विष्णु पुराण, अग्नि पुराण, श्रीमद भागवत महापुराण इत्यादी पुराण आणि अनेक संस्कृत ग्रंथांमध्ये भगवान धन्वंतरीचा उल्लेख आयुर्वेदाच्या संदर्भात उपलब्ध आहे. आयुर्वेद, सुश्रुत्र संहिता, चरक संहिता, कश्यप संहिता आणि अष्टांग हृदय या प्राचीन ग्रंथांमध्ये धन्वंतरीचा उल्लेख विविध रूपात आढळतो. याशिवाय इतर आयुर्वेदिक ग्रंथ, भाव प्रकाश, शारगधर आणि त्यांच्या समकालीन इतर ग्रंथांमध्येही धन्वंतरीचा संदर्भ आयुर्वेदाच्या उद्धृत संदर्भांमध्ये ठळकपणे आला आहे.
गरुड आणि मार्कंडेय पुराणानुसार त्यांना वैद्य म्हटले गेले. कारण ते वेदांनी ऊर्जावान होते. विष्णु पुराणात असे म्हटले आहे की, धन्वंतरी हे धृष्ट आणि धन्वंतरी यांचा पुत्र आहे. शरीर आणि इंद्रिये किरकोळ विकारांपासून मुक्त आहे आणि सर्व जन्मात सर्व शास्त्रांचा जाणकार आहे. भगवान नारायणांनी त्यांना पूर्वजन्मात हे वरदान दिले होते की काशीराजाच्या वंशात जन्म घेऊन तू आयुर्वेदाचे आठ भाग करशील व यज्ञ भागाचा उपभोग घेशील. अशा रीतीने धन्वंतरीचा उल्लेख तीन रूपांत आढळतो. समुद्रमंथनातून प्रथम जन्मलेला धन्वंतरी, धन्वाचा मुलगा धन्वंतरी दुसरा आणि काशीराज दिवोदास धन्वंतरी तिसरा. पुराणांव्यतिरिक्त भगवान धन्वंतरी पहिला आणि दुसरा यांचा उल्लेख आयुर्वेद ग्रंथांमध्ये इतरत्रही आढळतो.
वेद, संहिता आणि ब्राह्मण ग्रंथात कुठेही धन्वंतरीचा उल्लेख आढळत नाही. महाभारत आणि पुराणात त्यांचा उल्लेख विष्णूचा भाग म्हणून आढळतो. समुद्रमंथनानंतर धन्वंतरी कलशातून अंड्याच्या रूपात प्रकट झाले. समुद्रातून बाहेर येताच त्यांनी भगवान विष्णूंना माझे स्थान आणि जगातील भाग निश्चित करण्यास सांगितले. यावर विष्णू म्हणाले की, देवतांमध्ये यज्ञ विभाग पूर्वीच झाला आहे, त्यामुळे आता ते शक्य नाही. तुम्ही देव नाही कारण तुम्ही देवांच्या मागे आला आहात. म्हणून पुढच्या जन्मात जेव्हा तुम्हाला सिद्धी मिळेल आणि तुम्ही जगात प्रसिद्ध व्हाल. त्या देहातून तुला देवत्व प्राप्त होईल आणि दोन्ही जाती तुझी सर्व प्रकारे पूजा करतील. तुम्ही आयुर्वेदाचा अष्टांग विभागही कराल. तुम्ही पुन्हा दुसऱ्या द्वापर युगात आहात. त्याचा जन्म होईल यात शंका नाही. या वरदानानुसार काशीराज धनवाच्या तपश्चर्येवर प्रसन्न होऊन अब्जा देवाने त्याचा पुत्र म्हणून जन्म घेतला आणि धन्वंतरी हे नाव धारण केले. धन्वा हा काशी शहराचा संस्थापक काशचा पुत्र होते. सर्व रोग बरे करण्यात ते निष्णात होते. त्यांनी भारद्वाज यांच्याकडून आयुर्वेद घेतले आणि अष्टांगात विभागले व ते आपल्या शिष्यांमध्ये वाटले.
पौराणिक कथा :-
धनत्रयोदशी या सणामागे एक पौराणिक कथा आपल्याला दिसून येते. ती म्हणजे की, हेमा राजाचा पुत्र आपल्या सोळाव्या वर्षी मृत्युमुखी पडणार असे ऋषी कडून सांगितले होते. आपल्या पुत्राने जीवनाची सर्व सुखे उपभोगावीत म्हणून राजा व राणी त्याचे लग्न लावून देतात. लग्नानंतर चवथा दिवस हा तो मृत्युमुखी पडण्याचा दिवस आहे. त्या रात्री त्यांची पत्नी त्याला झोपू न देण्याचा बेत आखते. त्याच्या अवतीभवती सोन्या, चांदीच्या मोहरा ठेवल्या जातात.
महालाचे प्रवेशद्वार ही असेच सोन्या, चांदीने भरून ठेवले होते. सर्व महालात मोठमोठ्या दिव्यांनी लखलखीत प्रकाश केला होता. वेगवेगळी गाणी व गोष्टी सांगून पत्नी त्याला जागे ठेवले. जेव्हा यम राजकुमाराच्या खोलीत सर्परुपात प्रवेश करण्याचा प्रयत्न करतो. तेंव्हा त्याचे डोळे सोन्या चांदीने दिपतात. या कारणास्तव आपल्या यमलोकात परततो. अशाप्रकारे राजकुमार महाराजचा जीव वाचतो.
म्हणून या दिवसाला यमद्वितीया असे ही म्हटले जाते. या दिवशी संध्याकाळी घराबाहेर दिवा लावून त्याच्या वातीचे टोक दक्षिण दिशेस करतात. त्यानंतर त्या दिव्यास नमस्कार करतात. याने अपमृत्यु टळतो असा समज आहे.
तसेच धनत्रयोदशीबद्दल आणखीन एक कथा आहे. ती म्हणजे समुद्र मंथन याबद्दलची जेव्हा असुरांबरोबर इंद्रदेव यांनी महर्षि दुर्वास यांच्या शाप निवाराणास समुद्र मंथन केले. तेव्हा त्यातुन देवी लक्ष्मी प्रगट झाली तसेच समुद्र मंथनातून धन्वंतरी अमृतकुंभ बाहेर घेऊन आली. म्हणून धन्वंतरीचीही या दिवशी पुजा केली जाते किंवा या दिवसास धन्वंतरी जयंती असेही म्हणतात.
Also Read
नवरात्रीत देवीने मारलेले राक्षस
नवरात्रीमधील देवीची नऊ रूपे (Nine forms of Devi – Nav durga)
हस्त नक्षत्रातील पावसाच्या पाण्याने दह्याचे विरजण लावता येते?
गौरीं-गणपतीमध्ये गौरीच्या दोन मूर्त्यांचे पूजन का करतात??
अष्टविनायक गणपतीची नावे व माहिती
Follow PRATILIKHIT
No Comment